- गणेश जोशी
नेपालमा औपचारिक शिक्षाको सुरुवातको कुरा गर्दा १९१० सालमा जङ्ग बहादुर राणा बेलायत भ्रमणबाट फर्के पछी राणा खानदान र दरवारिया भाई भारदारका छोराछोरीहरुलाई शिक्षा दिन खोलिएको दरवार हाईस्कुल बाट सुरु हुन्छ । त्यसपछि विभिन्न आरोह ,अवरोह र घुम्ती पार गर्दै अहिले लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक समाजवादी रास्ट्रको यात्रामा निर्देशित छ। कुनै पनि राष्ट्रको भविष्य निर्माण गर्न शिक्षाले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ र भोलिको देशको भविस्य अहिले अपनाएको शिक्षा नीतिमा भर पर्दछ। समाजवादी देशका रूपमा नेपालले समावेशी र समतामूलक शिक्षा नीतिलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। समाजवादी सिद्धान्तहरूमा केन्द्रित भएर नेपालमा शिक्षा नीति तर्जुमा गर्दा सम्वन्धित पक्षले निम्न कुराहरुमा विषेश विचार पुर्याउनु पर्ने देखिन्छ ।
१. पहुँचयोग्य र नि:शुल्क शिक्षा
समाजवादी आदर्शहरू अनुरूप, नेपालमा शिक्षा सामाजिक,आर्थिक पृष्ठभूमि जस्तोसुकै भए पनि सबैको पहुँचयोग्य हुनुपर्छ। सरकारले प्राथमिकदेखि उच्च शिक्षासम्म सबै तहमा गुणस्तरीय शिक्षा नि:शुल्क उपलब्ध गराउनुपर्छ । यसले शैक्षिक खाडललाई कम गर्न र सामाजिक समानता प्रवर्द्धन गर्न मद्दत गर्दछ।
२. सबैका लागि गुणस्तरीय शिक्षा
पहुँच सुनिश्चित गर्दा, शिक्षाको उच्च स्तर कायम राख्नु पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ। गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्न शिक्षक तालिम, पाठ्यक्रम विकास र पूर्वाधार सुधारमा लगानी महत्त्वपूर्ण छ। व्यावहारिक र सीपमा आधारित सिकाइलाई जोड दिँदा विद्यार्थीहरूलाई रोजगारीका लागि आवश्यक औजारहरू उपलब्ध गराउने र राष्ट्रको विकासमा योगदान पुग्ने छ।
३. समावेशी शिक्षा
नेपालको समाजवादी शिक्षा नीतिले समावेशीतालाई प्राथमिकता दिनुपर्छ, यो सुनिश्चित गर्दै कि कुनै पनि विद्यार्थी शिक्षा बाट बन्चित हुनु पर्दैन्। अपाङ्गता भएका बालबालिका, जातीय अल्पसंख्यक र केटीहरूलगायत सीमान्तकृत समूहहरूलाई विशेष ध्यान दिनुपर्छ। समावेशी सिकाइ वातावरण सृजना गर्न पर्याप्त स्रोत, समावेशी शिक्षण विधि र पहुँचयोग्य पूर्वाधार उपलब्ध गराउनुपर्छ।
४. शिक्षा असमानता घटाउने
नेपालको शिक्षामा विशेष गरी सहरी र ग्रामीण क्षेत्रहरूका बीचमा धेरै उल्लेखनीय असमानताहरू रहेका छन। समाजवादी शिक्षा नीतिले ग्रामीण शिक्षा पूर्वाधार, शिक्षक भर्ना, र दुर्गम क्षेत्रमा काम गर्न शिक्षकहरूलाई प्रोत्साहन प्रदान गरेर यी असमानताहरू कम गर्नमा केन्द्रित हुनुपर्छ। विपन्न क्षेत्र र समुदायलाई पनि विशेष ध्यान दिनुपर्छ ।
५. व्यावसायिक र प्राविधिक शिक्षामा जोड
बेरोजगारीलाई सम्बोधन गर्न र आर्थिक वृद्धि प्रवर्द्धन गर्न व्यावसायिक र प्राविधिक शिक्षालाई उचित महत्त्व दिनुपर्छ। समाजवादी शिक्षा नीतिले व्यावसायिक तालिम संस्थानहरूको विकासलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ र विद्यार्थीहरूलाई देशको आर्थिक आवश्यकतासँग मिल्ने व्यावहारिक सीपहरू प्रदान गर्न सीपमा आधारित शिक्षामा जोड दिनुपर्छ।
६. शिक्षक सशक्तिकरण
शिक्षकहरूले राष्ट्रको भविष्यलाई आकार दिन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्। समाजवादी शिक्षा नीतिले शिक्षकहरूलाई निरन्तर व्यावसायिक विकास, उचित पारिश्रमिक र सुधारिएको कामको अवस्था मार्फत सशक्तिकरणमा केन्द्रित गर्नुपर्छ।
७. सांस्कृतिक रूपमा सान्दर्भिक शिक्षा
नेपाल विभिन्न जातजाति र संस्कृतिहरू भएको विविधतायुक्त राष्ट्र हो। समाजवादी शिक्षा नीतिले स्थानीय भाषा, इतिहास र परम्परालाई पाठ्यक्रममा समावेश गरी सांस्कृतिक विविधता र समावेशीतालाई प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ। यसले राष्ट्रको सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण गर्दै विद्यार्थीहरूमा गौरव र पहिचानको भावना जगाउनेछ।
८. दिगो विकासका लागि शिक्षा
समाजवादी देश भएकाले नेपालले दिगो विकासका लागि शिक्षालाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। पाठ्यक्रममा वातावरणीय शिक्षा, जलवायु परिवर्तन सचेतना र दिगो अभ्यासहरू समावेश हुनुपर्छ। विद्यार्थीहरूमा यी मूल्यमान्यताहरू विकास गरेर, नेपालले हरियाली र थप दिगो भविष्य सिर्जना गर्न काम गर्न सक्छ।
९. शिक्षा सुशासनको सुदृढीकरण
नीतिहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयनका लागि बलियो शिक्षा शासन प्रणाली महत्त्वपूर्ण छ। समाजवादी शिक्षा नीतिले शैक्षिक संस्थाहरूलाई सुदृढ गर्ने, पारदर्शिता सुनिश्चित गर्ने र सरकारी निकायहरू, शिक्षकहरू र सरोकारवालाहरूबीचको सहकार्यलाई बढावा दिने कुरामा केन्द्रित हुनुपर्छ। नीतिहरूको प्रभावकारिता मूल्याङ्कन गर्न र आवश्यक सुधार गर्न नियमित अनुगमन र मूल्याङ्कन संयन्त्रहरू हुनुपर्छ।
निष्कर्ष समाजवादी देशको रूपमा नेपालमा शिक्षा नीति तर्जुमा गर्न पहुँच, गुणस्तर, समावेशीता र दिगोपनलाई प्राथमिकता दिने बृहत् दृष्टिकोण चाहिन्छ। निशुल्क र पहुँचयोग्य शिक्षाको सुनिश्चितता, असमानता न्यूनीकरण, शिक्षक सशक्तिकरण र सांस्कृतिक विविधताको प्रवर्द्धन गरेर नेपालले अझ समतामूलक र समृद्ध समाजको जग खडा गर्न सक्छ। शिक्षामा जीवन परिवर्तन गर्ने र सामाजिक प्रगतिलाई अगाडि बढाउने शक्ति छ र नेपालको शिक्षा नीतिले समाजवादी सिद्धान्तप्रतिको प्रतिबद्धतालाई प्रतिबिम्बित गर्नुपर्छ।
लेखक आलिताल गाउंपालिका वडा न ५ का स्थायी बासिन्दा हुन् ,उनले अंग्रेजीमा स्नातक गरेका छन् भने सामाजशास्त्रमा स्नाकोत्तर पुरा गरेका छन्
